موضوع : سامان دهی و نابسامانی های توسعه ی علمی 
انتشارات : کویر

توسعه کلمه ای است که حتی اگر تعریفی از آن نداشته باشیم ، زیبا می نماید و به همین دلیل هر روزه خود را در میانه هزاران نام از هزاران گونه توسعه اسیر می بینیم ، از توسعه فرهنگی و اقتصادی گرفته تا توسعه ارتباطات. 
اما آنچه حتی در بین افزوده های این نام زیبا عمدتا غایب و مهجور مانده ، یکی از اساسی ترین و زیربنایی ترین انواع آن است.
اگر بپذیریم دانش بشر رشد هدفمندی تمدنی است که می خواهد در جهان جدید به زندگی خود ادامه دهد، چاره ای نداریم جز آن که بپذیریم توسعه علمی یکی از ارکان توسعه همه جانبه و توسعه ای کامل در همه شوون زندگی ماست.
مفهوم توسعه علمی برخلاف تصور بسیاری ، مفهومی تک بعدی نیست که مفهومی وابسته به دهها شرط و پیشفرضی است که باید در این روند همه آنها را به حساب آورد.
کتاب در «ایران را چه کنم؟» که اخیرا به قلم دکتر رضا منصوری و از سوی انتشارات کویر در شمارگان 1100نسخه به چاپ رسیده است ، درواقع نگاهی است جامع به این مهمترین گونه توسعه ای که برای جامعه امروز ما ضروری تر از هر تلاشی است.
بسیارند افرادی که دم از ارائه راهکارهایی می زنند که باید آنها را پیمود تا بتوان در راه پرپیچ و خم مفهومی پیچیده چون توسعه به نتیجه ای مشخص رسید.
اما بسیاری از اینان باوجود صداقت و ایمانشان به کار نمی توانند راهی پیمودنی را نشان دهند؛ چرا که بدرستی با راز و رمزهای این مفهوم آشنا نیستند.
این موضوع بویژه زمانی بروز می کند که موضوع بحث شما نه تنها توسعه که توسعه علمی باشد. صحبت در این باره تنها وابسته دانستن مفاهیم مدیریتی نیست ، بلکه باید تاریخ ، فرهنگ ، جامعه و سیاست را به نیکویی شناخت ، از پیچ و خم های جامعه توسعه نیافته آگاه بود، تجربیات دیگران را دانست و از همه مهمتر با مفهوم آشنا و در عین حال جدید علم آشنا بود.
شاید یکی از مهمترین نقاط سوتفاهم در بحث علم ، به خود معنای این کلام بازمی گردد اگرچه قرنهاست با کلمه علم و عالم سر و کار داریم ؛ اما واقعیت تاریخی آن است که اندک زمانی (در مقیاس گذشته تاریخی ما) از آشنایی ما با مفهوم علم جدید (Sience) می گذرد و شاید به همین دلیل است که بسیاری در تعریف این واژه و به تبع آن تعریف تدوین مقوله ای ضروری چون توسعه علمی به اشتباه می افتند و اگر چه نظریات ارزشمندی ارائه می کنند؛ اما چون محک تجربه به میان آید، کمتر از آنها می توانند سربلند از آزمون عمل بیرون آیند.
شاید توجه به این مطالب اهمیت کتاب «ایران را چه کنم» بیشتر مشخص کند. نویسنده این کتاب یکی از برجسته ترین کیهان شناسان ایران و عضو آکادمی علوم جهان سوم (TWAS)است و علاوه بر این ، سالها سابقه ترویج و گسترش علوم را در کارنامه دارد.
دکتر رضا منصوری که استاد دانشگاه صنعتی شریف ، رئیس انجمن فیزیک ایران و مدیر مسوول نشریات ترویجی چون دانشگر و نجوم است ؛ تنها دارای وجهه علمی محض نیست. او در سالهای گذشته بسیاری از وقت خود را در تلاش برای مدون کردن راهی برای گسترش و ترویج علم در ایران و نهادینه کردن مفهوم توسعه علمی و ضرورت آن سپری کرده است.
شاید اولین دستاورد جدی او بیانیه طالقان بود که به عنوان اولین سند توسعه همه جانبه ایران با تکیه بر نقش زیرساختی توسعه علمی تدوین و منتشر شد اما علاوه بر این ، سالها فعالیت اجرایی در نهادهای مدیریت علمی که آخرین آنها معاونت پژوهشی وزارت علوم در دولت آقای خاتمی بود، وی را با واقعیت ها و دشواری های نهادسازی و کار علمی و بستر سازی و جهت دار کردن فرایند توسعه بخوبی آشنا کرده است.
بسیاری از منتقدان او، تغییر لحن وی طی سالها و رو آوردن به روشهای متفاوت را درباره منش وی بیان می کنند؛ در حالی که به نظر می رسد تجربه تلاش پیگیر در قلب دستگاه های اجرایی وی را به سوی ایده های عملی بر مبنای واقعیات جامعه علمی ایران معاصر هدایت کرده است و از همین جهت است که آخرین کتاب وی درخصوص توسعه علمی که عنوان ثانویه ساماندهی و نابسامانی های توسعه علمی منتشر شده جایگاه ویژه ای می باید.
دکتر منصوری که پیش از این علاوه بر بیانیه طالقان که جمعی از دانشمندان آن دوران آن را امضا کردند، کتابهای توسعه علمی ایران و ایران 1427 را نوشته بود، در آخرین اثر خود نگاهی چند وجهی به مسائل مبتلابه علم و توسعه در ایران امروز انداخته است.
کتاب در مقدمه خود با این پرسش که علم چیست ، به بیان 4تعریف برداشت متمایز از واژه علم می پردازد و از ابتدا بصراحت بیان می کند یکی از مهمترین موانع شکل گیری توسعه علمی در کشورهایی نظیر ایران ، از همین نکته آغاز می شود که برخی معانی مستقل و بدون همپوشانی را به لغتی واحد اطلاق می کنیم.
اما کتاب تنها به همین موضوع بسنده نمی کند و در بخش اول خود به نابسامانی هایی می پردازد که در مقوله توسعه علمی وجود دارد.
نکته مهم در این میان آن است که این سخنان از زبان شخصی بیان می شود که چندین سال سکان دار امر پژوهش علمی در کشور به شمار می رفت و به نوعی آن را باید انتقاد از معضلاتی دانست که شخص به طور مستقیم با آنها دست به گریبان بوده است تفاوت ویژه این نوع نگاه را می توان از همین نقد از خود متوجه شد که بستری برای توسعه علمی به شمار می رود.
در حالی که کمتر مسوولی حاضر می شود انتقاد به سیستم تحت مدیریت خود را بپذیرد. رضا منصوری خود با آشکار کردن نقاط ضعف این مدیریت از روشهایی که عملا دایره تصمیم و عمل مدیران علمی را محدود می کند، سخن به میان می آورد.
عناوین فصلهای این بخش یعنی ارتباط علوم تجربی با علوم دینی ، موانع یا عوامل رشد پژوهش ، آسیب شناسی و نقش جلسه داری در اداره کشور واژه گزینش و توسعه علمی ، فناوری هسته ای و الگوی امنیتی ژاپن و طرح موضوعی به نام قرار مغزها، نشان دهنده چند جانبه نگری در توجیه به نابسامانی های توسعه علمی است.
بخش دوم این کتاب بخش سامان دهی است که باز هم با فصلهایی چون مدلهای شبه اقتصادی علم و علم در ایران ، دانشگاه و تعریف آن ، چرا و چگونه زبان فارسی باید زبان علمی ما باشد به طرح دیدگاه های نویسنده در خصوص ساماندهی وضع موجود می پردازد.
برخی فصلهای کتاب ، برگرفته از مصاحبه ها و مقالاتی است که نویسنده در چند سال گذشته درخصوص وضعیت علم در ایران و توسعه علمی ایران تالیف کرده است.
نویسنده خود درباره ماهیت و محتوای این کتاب می نویسد: کتاب توسعه علمی ایران کشکولی از نکته های مرتبط با علم و ایران بود، در کتاب ایران 1427طرح توسعه ایران ، به تمایز از توسعه اروپا، مبتنی بر فراگونگی و دانایی مطلق در انداخته شد.
کتاب حاضر جد و جهدی چندگانه را مطرح می کند تا سوتفاهم ناشی از غلبه افکار وادادگان و افسردگان تاریخ در طول 800سال از بدنه جامعه ما زدوده شود و تا ایران را آن کنیم که بالقوه هست ، سرزمینی مقتدر و آباد، جایی که خشتی رها مانده نباشد و انسان به خلقت خدا آفرین گویند. با وجود این ، ایران را چه کنم.
همان طور که ذات علم توسعه علمی است ، پیش از پاسخهایی که ارائه می کند، سوال جدید مطرح می سازد. سوالهایی مانند این که امروز باید چه کرد تا اولا توسعه علم به عنوان زیرساخت و بستر توسعه همه جانبه پذیرفته شود و از آن مهمتر نقش هر یک از افراد جامعه در این میان کدام است؟ با کدام روش و با کدام استراتژی می توان تلاش برای توسعه علمی را از مفهومی آکادمیک خارج و به بدنه جامعه تزریق کرد؟ نقش موسسات آموزش علوم در سطوح ابتدایی در این فرآیند کدام است؟ و کدام نهاد باید مدیریت توسعه علمی را ساماندهی کند؟
اگر حاصل این کتاب برانگیختن سوالاتی از این دست در ذهن مردم باشد، باید آن را اثری موفق ارزیابی کرد؛ اما نه این کتاب می تواند و نه وظیفه دارد نقشه راهی برای رسیدن به نقطه مطلوب ارائه کند.
شرط توسعه علمی ، ایمان به امکان پیمودن این راه دشوار است و این راه طی نخواهد شد مگر علم به مفهوم صحیح آن در ذهن مردم جای گیرد و همه مردم باور کنند علم (Science) کالایی تشریفاتی ، لوکس و دور از زندگی روزمره آنها نیست.
باید همگان بپذیرند که پژوهش و تحقیق علمی و توسعه علمی تنها راه دستیابی به توسعه همه جانبه است و این جز با ترویج علم ممکن نخواهد بود.
ترویج علم به عنوان یکی از ابزارهای اساسی و دستمایه های اصلی رشد علمی و توسعه علمی تلقی می شود و این موضوع شاید کلیدی ترین راه برای رسیدن به توسعه علمی باشد و این منزلی است که در ره آن خطرها و بیمهای فراوانی نهفته است و تنها به نیروی ایمان می توان آن را پیمود.
شاید جانمایه این مفهوم در این جمله مقدمه «ایران را چه کنم؟» به خوبی آورده شده است که «تفکر برای فهم جز با ایمان معنی ندارد. هر کسی که فکر می کند تا بفهمد، پس به فهم ایمان دارد و سرانجام خواهد فهمید.
آنان که به خرد، به تفکر و عقل ایمان ندارند، به هیچ چیز ایمان ندارند و اسیر توهمند و کتاب سعی دارد این اوهام را کنار زند و این سعی بزرگی است که جز با سعی مضاعف خواننده علاقه مند به ایران و توسعه علمی آن به بار نخواهد نشست.